Жил бүрийн есдүгээр сарын 10-нд Монголд хэлмэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх өдөр болдог. Энэ өдрөөр хөшөөнд цэцэг өргөдөг, хэдэн хүнд нөхөн олговор олгодог. Ийм нэгэн гунигт өдрийг Монгол Улс шинэ үеийнхээ түүхэнд нэмсэн юм.  Өөр  юуг ч хийх ч билээ дээ. Учир нь өнгөрсөн цагийн шарх одоо цагт ч анихгүй. Өнгөрсний төлөө одоогийнхны хийж чадах зүйл нь мартахгүй бас давтахгүй байхад л оршино. Эмээ минь аавыг нь хэрхэн хэлмэгдүүлсэн тухай мойног гараараа чийгтсэн нүдээ арчин байж ярьдагсан. Тэрхүү гашуун цагийг өнөөдөр цэцэг өргөдөг хүндэтгэлийн өдөр, гэмээ ухаарсан тайтгарлын өдөр биш “цэцэг бэлэглэдэг баярын өдөр” гэж хойч үе маань эндүүрэх вий гэсэндээ С.Эрдэнэ баавай өөрийн туулсан түүхээс нэгэн үнэн зохиолыг бидэнд бичиж үлдээжээ. Тиймээс хожмын ухаарлыг бодож хойч үеийнхэнд сургамжтай байх үүднээс зохиолч С.Эрдэнийн “Хойт насандаа учирна” эмгэнэлт романыг уншсан уншигчдын сэтгэгдлээс сийрүүлэв.

Өчигдөргүй өнөөдөр, өнөөдөргүй маргааш үгүй гэдэг үгийг мөнхөд сана

 

С.Эрдэнэ гуайн “Хойт насандаа  учирна” романыг уншиж дуусгав. Урьд урьдын уншиж байсан хэлмэгдүүлэлтийн үеийг тусгасан зохиолуудаас хамгийн гүн гүнзгий сэтгэгдэл үлдээж  зөвхөн нэг талыг барьж туйлшралгүй  олон ургальч зарчмыг баримталж тэнцвэртэй бичсэн гомдол, хорсол, харуусал хүн гээч зүрх сэтгэлтэй амьтан мөн л юм бол сэтгэлийн тэрхэн утсыг хөндөхөөр гайхалтай бичсэн байна. “Муу санаа биеэ отно”  гэдэгчлэн ганцхан өөрийгөө гэж дур тачаал, ховдог шунахай сэтгэлээсээ болж дурлалт хос, үй олон буриад зон, энгийн ард иргэдийг хэлмэгдүүлэхэд хүргэсэн дотоодыг хамгаалагч чекист Яндаг гээч мөн цаг үеийн хахир ширүүн  салхи хэчнээн эрчтэй үлээсэн ч  хана хэрэм шиг нөмөртэй хүний эрхэм шинжийг буриад өвгөн Дамдины дүрээр үзүүлжээ. Тэртээ 770 жилийн өмнө гэж ирээ л XIII зууны түүх тэр ганхашгүй Их монгол гээч тоонот гэр хэрхэн яаж задарсныг манжид яаж дагаар орсныг,  мөн саяхны 1921 оны хувьсгал хэлмэгдүүлэлт нэртэй цуст аллага хүртэл маш товч тодорхой өөрийн  асар зузаан түүхийн мэдлэгээ  логиктой, уран яруу сэтгэмжтэйгээр тусгаж  гоо сайхнаар нүднээ амилтал бичжээ. Хүний амьдралын алдаа оноо, жаргал зовлон, янаглал элбэрэл түүгээр ч барамгүй философийн маш олон асуудлууд байгааг ажиглаж болно. Жишээ нь: Хэн нэгний хувьд цорын ганц байхын  хүслэн, оршихуйн төлөөх сонголтууд зэрэг экзистенциализм буюу оршихуйн философи мөн хүн уг чанараараа сайн эсвэл муу  ямар амьтан  болохыг, цагаа тулбал хүн яаж өөрчлөгддөгийг,  хүн ямар аминчхан аймшигтай харгис араатан болохыг Хөх комиссар, төлөөлөгч  Яндаг, Рэнцэн, Бадам зэрэг дүрүүдээс харж болно. Үүний цаана улс төрийн болон хүний тухай философийн ойлголтууд байгаа нь бас анзаарагдана. Сонровын Цэвэлмаад бичсэн захиаг унших тэрхэн эгшинд элэг эмтэрч нулимс минь номын хуудсанд дусахад гэнэт  анзаарч  хацар даган урсан нулимсаа арчин суусансан. Их хэлмэгдүүлэлт буюу тэр цөвүүн цаг үеийн зулын гол болж  хөөрхийлөлтэйгөөр хэлмэгдсэн  “30000 гаруй эгэл жирийн монгол эрчүүд, лам нар, буриадуудын өтгөс өвгөдийн  өмнө мөнхөд төр засаг буруутай ч юм шиг санагдах юм, бид бүхэн тэдний хүндэтгэж үеийн үед марталгүй хүндэтгэх  хэрэгтэй гэсэн ч санаа ажиглагдав. Өчигдөргүй өнөөдөр, өнөөдөргүй маргааш  үгүй гэдэг үгийг мөнхөд санах хэрэгтэй.  Харь элэгтийн хагаралдуулах гэж хаясан эвдрэлийн  ясыг өлөн ноход мэт шүүрэн  арсалддаг цаг  бага хаадын үед өнгөрсөн гэж хэзээ ч бодож болохгүй нь жишээ тод томруун харуулжээ.

Түүх давтагддаг  хэчнээн үнэн үг вэ? Тэр үеийн засгийн эрхмүүд болох зүүнийхэн харийг сохроор дагаж (тэгэхээс ч өөр аргагүй хүнд байдалд байсан) үй олон сод билэгт хүмүүсээ, лам нараа, өтгөс өвгөдөө, идэрчүүдээ хядсан  нь түүхэнд болон ард түмний сэтгэлд тод хараар бичигдэж үлдсэн билээ. Харин өнөөдөргүй маргааш үгүйн адил  бид  дандаа XIII зууны түүх Чингис хаан хэмээн цээжээ дэлдээд гучаад оны хэлмэгдүүлэлтийг жигшээд байлгүй хожим үр хойчдоо зүхэгдэхээргүй, алдаа хийлгүй бахархан дурсах түүхийг бичиж үлдээхийн тулд алдаанаасаа сайн суралцах хэрэгтэй.
Гаусс “Математик бол бүх шинжлэх ухааны хаан” гэсэн бол би түүхийг шинжлэх ухааны хаан гэж боддог. Түүнгүйгээр хүн төрөлхтөн орших аргагүй,  ямар ч зүйлийг бүтээх шинээр бий болгох боломжгүй, өнгөрсний туршлагаар бид  өнөөдрийг, өнөөдрийн туршлагаар маргаашийг, ирээдүйг бүтээнэ. Түүхээ сайн судалснаар ганцхан өөрийгөө боддог аминчхан бодлоосоо салж илүү эх оронч  хүмүүнлэг иргэн болон төлөвшдөг. Тиймээс бид түүхийг хичээл гэж тээршээж  хичээлдээ дүн авах гэж шальдар булдар нэр, он тоолол цээжлээд өнгөрөх бус нөхцөл, учир шалтгаан, үр дагаврыг нь ойлгож сургамж авах нь хамгийн чухал юм.  С.Эрдэнэ баавай  хойч үе бидэнд нүдэнд амилтал сэтгэлд шингэтэл зүрхэнд ургатал хангалттай сайн зуржээ гэж бодном. Би уншиж эхлээд дуусах хүртлээ  Буд, Базар хоёр бурианхай хөвүүнтэй чаргаар гулгаж, тэнэг Хандмаа хүүхнийг шоглож тоглож, Бортолгой, Цэвэлмаа нартай хүрээний эрхмүүдийн  эхнэрийн амьдралаар  хэсэг амьдарч, хилсээр гүтгэгдсэн Сонров, Цэвэг нартай шоронд  байцаагдаж, бүр хөх комиссарт хамаг шүдээ эмтэртэл цохиулж, уур гомдол хорслын туйлдаа байцаагч Рэнцэнгийн улаан нүүр рүү Цэвэгтэй цуг ч үзэгний  чулуун сав нүүлгэж хөх няц болтлоо нүдүүлэхийн зовлонг амсаж голдоо ортлоо гомдож  сүүлдээ буудуулж санаа амрав.  Яндагаа хилс хэрэг дэлгэснээ  бушуу илчлээдхээчдээ   хоригдогсод гэртээ хариасай, Сонров Цэвэлмээ дээрээ бушуу очоосой тэр хоёр хүний ёсоор хуримлаж хөөрхөн хүүхдүүдтэй болоосой гэж хүссээр байсан ч эмгэнэлтэйгээр төгссөн.  Ийнхүү өр цээжинд минь нэгэн бул хар чулуу тээглэн үлдсэн мөртлөө  маш өндөр сэтгэгдэлтэй үлдлээ. Ц.Мөнхжин

 

Энэхүү зохиол нь зохиолчийн цорын ганц эмгэнэлт зохиол билээ. С.Эрдэнэ нь өөрөө Хэнтийн буриад хүн байсан. (Одоо Буриад ястан Орос улсад 461 мянга гаруй, Монгол Улсад 45 мянга гаруй, Хятад улсад 10 мянга гаруй байдаг)
Номонд буриадуудын хэлмэгдүүлэлтийн үеийн түүхийг харуулдаг. Нэг хэсэгтээ Яндагийг их үзэн ядсан ч нэгэнт хийгдсэн гэм нүглийг хэчнээн гэмшээд ч буцааж болохгүй нь хэцүү юм даа. Жирэмсэн эхнэрээ үл тоон өөрт сэтгэлгүй эмэгтэйг зовоож дэргэдээ байлгасан гэмгүй хүний аминд орж худлаа ярьж явсан нь хүнд байх зан чанараас гажсан явдал мөнөөс мөн. Дотоодыг хамгаалах яамныхан гэж хүнээ байсан хүйтэн сэтгэлтнүүд тэнд цугладаг ч юм шиг юмны учир начрыг нарийн гаргалгүй хэрэгт гүтгэж олон олон гэмгүй хүний аминд хүрсэн хүмүүс юмаа.
Цэвэлмаа бүсгүйн гоо үзэсгэлэн энд буруугүй л баймаар даанч насны хайраа нэгэнт олчихоод удалгүй алдана гэдэг гаслантай. Харин энд ямар ч буруугүй байж байгаад хэлмэгддэг Сонров хамгаас өрөвдөлтэй магадгүй түүний буруу гоо үзэсгэлэнд хөл алдсанд л байсан байх. Шоронгоос бичсэн захиаг уншаад өөрийн эрхгүй сэтгэл өвдөж, өрөвдөж шаналж суулаа. Яг л “Монте Кристо Гүн” дээр  гардаг шиг юуг буруу хийснээ мэдэхгүй цагаан цайлган гэнэн залуу. Харин тэр Ламаахай хүү үнэхээр хөөрхөн сэтгэл хөдөлгөсөн цагаахан ёстой л гэрэлтсэн сайхан дүр байсан, номыг чимсэн хамгийн гоё дүр. Төсөөлөлд үнэхээр эгдүүтэй бяцхан жаал бууж  байсан. Хүмүүс төгсгөлийн захиаг урт нуршсан гэдэг.  Надад харин ч эсрэгээрээ энэ зохиолын хамгийн амттай хэсэг нь тэр байлаа. Хайртдаа бичсэн сүүлийн захидал амиа егүүтгэхийн өмнө хэлэх сүүлийн үг тийм л байх байсан бизээ. Хойт насандаа учрахын ерөөл тавьж захидлыг дуусгаад энэ харгис орчлонгоос явдаг нь дэндүү эмгэнэлтэй. Г.Ику,  Москва

 

Монголын болоод дэлхийн түүхэн дэх хамгийн хар, цусан мөрт он жилүүд бол 1930-аад оны тэр л үе бөгөөд хойд хөршид Сталин, баруунд Гитлер хэмээх удирдагчид үндэстнийг хоморголон устгах буюу геноцидийг бусармагаар үйлдэж байхад манай улсад ч Чойбалсан маршалаар толгойлуулсан Дотоод явдлын яамны ногоон малгайтнууд зохиомол хэрэг үүсгэн хилсээр маш олон хүнийг хэлмэгдүүлж, зүй бусаар энэ хорвоогоос буцаасны дотор хамгийн их золионд өртсөн өрөвдөлт хувь тавилантай нь буриад зон олон байжээ. Эрдэнэ баавай ч өөрөө эцгийгээ энэ их хэлмэгдлийн шуурганд алдаж, айл хотлоороо өрхөө харлуулсан гунигт тавиланг өөрийн биеэр туулсны хувиар энэхүү зохиол маш амьдлаг, сэтгэлээс урган гарч зүрх шимшрүүлсэн тэр хүнд цөвүүн цагийг нүдний өмнө харагдтал дүрсэлсэн бүтээл болсон. Яндаг мэтийн хорон муу санаатан өөрийн эрх ашиг, хувийн өш хонзонгоор санаанд орсон зүйлийг дэгсдүүлэн зохиоход тэрийг нь уухайлан тосон авч гэм зэмгүй олон эрчүүд, айлын аав нарыг харгис яргалал, бусармагаар тамлан тарчлаахаа ид бах болгодог Эрэнцэн болон Хөх хэмээх хүн дүрст араатнууд ч олон байжээ. Эдгээр цуст он жилүүдэд Сонров мэтийн эрдэм оюун билэг төгс, хүний хайлан болсон, эх орон, ард түмнийхээ төлөө хэмээсэн хэчнээн олон сор сэхээтнүүд хилсээр хүн дүрст араатнуудын харгислалд өртсөн бол? Үзэсгэлэн гоо төрж, эрчүүдийн харааг булаах цэвэрхэн сайхан байсныхаа төлөө хэчнээн олон Цэвэлмаа эр нөхрийгөө хилс хэрэгт унагаах шалтаг шалтгаан болсноо ч ухаарах сөхөөгүй амьдын хагацал үзэж, гансарсан бол? Хэчнээн олон эцэг эхчүүд Цэвэг, Даш мэт гэм зэмгүй үрээ буруу гартны гарын шүүс болгож цээжний махаа бараа бол? Улс үндэстнийг хоморголон устгах, хүнийг огт гэм буруугүй байхад хүчээр гэм зэм хүлээлгэж, гэмт хэрэгтэн болгох нь уучилж болшгүй нүгэл хилэнц билээ.  Уянга

 

Зохиогч яг өөрийн туулсан амьдралаас сэдэвлэсэн учир дүр дүрслэл, үйл явдал тун бодитой гучаад  оны монголчуудын, тэр дундаа лам нарын болон буриадуудын дундах цуст яргалал, хэлмэгдүүлэлтийг тухайн үеийн төр засгийн байдал хүний мөс чанарыг тэр дундаа хүн гэдэг араатнаас долоон дор бүр яргачин болж чаддагийг жигшин бичжээ. Зохиолын гол түлхүүр хэсэг нь зохиолын гол дүр төрийн том тушаалтан Сонровын амиа егүүтгэхээс өмнө өөрийн хайрт Цэвэлмаад бичсэн захидал бол тун гайхалтай үнэхээр л сэтгэлийн гүнээс, тасалдах дөхсөн зүрхнийхээ сүүлчийн цусаараа бичихдээ хүртэл тэр их атаа хорсол, гомдол цөхрөлөө хойч үед даатгаад оддог. Түүний алсын хараа, уужим сэтгэлийг зохиогч гайхалтай илэрхийлсэн байлаа. Ер нь Сонровын Монголынхоо төлөө бичсэн өдрийн тэмдэглэл, гэрээслэл зэрэг нь зохиолчийн дотоод мөн чанарыг харуулсан болов уу. Мөн зохиолын төгсгөл бол тун гайхалтай байлаа. Төгсгөхдөө зохиолч зохиолынхоо ерөнхий санааг илэрхийлсэн шийдэл хийсэн чоно гэх хөвчийн араатан тэр нь хөгшин өлөн гичий чоно, үр удмаа хядуулсан ХҮН гэдэг амьтнаас өшөөгөө авах боломж олдсон тэр араатан дайрахын алдад тэр ХҮН нь хядлагаас азаар амьд үлдэж цусанд будагдаж эхийгээ хөнөөлгөсөн хүний балчир үр уйлан гичий чоныг тэврэхэд араатан зөнт чоно хүртэл амьтны үрийг энэрч зохиол төгсдөг. М.Мөнхсүх

1930-д оны сүүл үе. Монголын түүхийн бас нэгэн хар толбо түүхэнд цусан мөрөө татуулан үлдэхээс өмнө буриад зон олон нутаг орондоо амар амгалан, өнөр өтгөн амьдарцгааж, хөвчийн ой шугуйдаа гөрөөлж, эхнэр хүүхдүүд нь гэр орон, мал хуйгаа өөд нь татаж, идэр жавхаалаг эрчүүд нь тэрэг эдлэлээ урлан ид хавыг гайхуулж байсан цаг. Дотоодыг хамгаалах яамны төлөөлөгч, чекист Яндаг хэдийгээр эхнэртэй, тэр нь өнөө маргаашгүй төрөх гэж буй ч нутаг гол усандаа үзэсгэлэнт царай төрх, бие хаагаараа урдаа хэнийг ч гишгүүлэмгүй Цэвэлмаа басганг хүсэн мөрөөдөж, эргүүлэн тойрч янаглахыг хүсэн байж ядан, ямархан хүний мөсгүй, хар санаа бодолтой болох нь удахгүй амаржих гэж буй эхнэрээ төрөхдөө хүүхэдтэйгээ цуг эндчихээсэй гэсэн чивэлт бодолд автдагаас нь харагдана. Хотын яам тамгын залуухан том дарга Сонров тэдний нутгаар айлчлахдаа Дамдин баавайн сор болсон охин Цэвэлмаад сэтгэл алдран, басган ч халх залууд өөрийн эрхгүй татагдаж, залуухан хос нэг гэрт орон, халуун хөнжлийг дулаацуулж, янаг амрагууд болон жаргах нь төдхөн сарын настай амьдрал байсныг даанчиг хэн хэн нь мэдсэнгүй, гэнэн итгэмтгий зандаа хөтлөгдөн хэнд ч хар буруу саналгүй, учирч ирэх аюулын тухай огтхон ч сэрэмж авсангүй байтал бусдын эхнэрийг харамлан тачаадсан сэтгэлдээ автаж, хүн алж гараа цустсан хүн чоно Яндагийн асаасан түймрийн эх Монголын зүүн хязгаараас баруун тийшээ довтолгохдоо замдаа тааралдсан бүгдийг хар шар, хөгшин залуу, баян ядуу, эр эмээр үл ялган толгойг нь залгихыг хэн мэдлээ. Буриад зоны тэр үеийн аж амьдрал, баяр цэнгээн, уй гашуу, элэг эмтрэм түүхийг уншиж байхад хамрын самсаа шархиран, халуун цуст хүний хувьд сэтгэл дотроо гаслан бачуурч байсныг нуугаад яахав. Ийм зохиолыг тэр л үед амьдарч, хэлмэгдүүлэлтийн хар салхинд аавыгаа алдаж байсан арав гаруйхан настай жаахан хүү, хожмоо Монголын агуу зохиолчдын нэг болох учиртай С.Эрдэнэ гуайгаас өөр хэн бичих билээ. Зохиолын төгсгөлд харин Цэвэлмаа болон мэргэн жаалын хувь заяа хэрхсэн бол гэж хэсэг бодлогошров. Ц.Оюунбат

 

Сэнгийн Эрдэнийн зохиолыг монгол хүн бүр шимтэн уншвал зохилтой гэж хувьдаа боддог. Тиймээс ч номын дэлгүүрийн тавиур дээр гялгар цэлгэр биш энгийн нүдэнд өртөмгүй эгэл даруухан нэгэн номыг С.Эрдэнэ гэх эрхэм нэрийг нь хараад авч уншсан юм. Энэ их хүний тархиа шатааж, чөмгөө дундалж бичсэн зохиолд сэтгэгдэл төдийг хүртэл бичих нь хэрээс хэтэрсэн хэрэг. Гэвч оюуны үнэт бүтээл, үзэл санааг, түүхийн гашуун сургамжийг бүү мартаасай, уншаагүй нэгэн уншаасай гэсэндээ энэхүү сэтгэгдлийг сийрүүллээ.  Онон Балж нутагтай олон буриад ястныг хоморголон хядсан тухай гашуун үнэнийг уран зохиолын хэлээр зүрхэнд нулимс хуртал бичжээ. Ийнхүү хэлэх болсны учир нь С.Эрдэнэ зохиолч энэхүү бусармаг цагийн шуурганд өртөж эцгээ алдаж “Эрдэнэ хөвүүн ийнхүү, шарга морьтой эцгээ хадны оройгоор хараачлан “харанхуй манан соо наран байна” хэмээн, сэтгэл цайлгах гэгээ эрэлхийлж эрх багын нулимс энгэрт эвэрсэн ч элэг зүрхэнд нь нэвчсэн ажээ” хэмээснийг уншихад зохиолч зүрхнийхээ нулимсыг шингээж бичсэнийг мэдэрнэ. Тайван цагийн буриад зоны аж амьдралын бодит ахуйг нүднээ өнгөтөөр үзүүлэх мэт зураглахын зэрэгцээ хэлмэгдүүлэлтийн хар сүүдэрт дагжин чичирч, зовон тарчилж, амь насаа өргөж буй буй эгэл боргил ардын зовлон шаналалыг зүрх шимширтэл гаргажээ.

Онон Балж нутгийн буриад зон хийгээд их хүрээний ихэс дээдсийн янз байдал гол дүрийн хоёр залуугийн хайр сэтгэлийн гайхам сайхныг дүрслэн өгүүлсэн зохиолчийн оюуны бяр хийгээд монгол хэлний гайхам чанарыг биширнэ. Цөвүүн цаг, цуст хэлмэгдүүлэлтийн золиос болж буй залуу эр Сонров халуун залуу насаа гянданд дуусгаж, хайртай хүнээ үгүй болсныг мэдээд хойт насандаа учрахаар ертөнцөөс холдон одож буй Цэвэлмаа бүсгүйн гаслам түүх бидний өнгөрсөн цаг. Тиймээс ч нийтлэлч Баабар хэлмэгдүүлэлт гэж их эндүүрлийг хэлнэ харин энэ бол их хядлага хэмээн халагласан биз. Уншсан даруй бие арзайж, арьс хөрзийхөөр хэлмэгдүүлэлтийн их хядлагын тухай энгүүнээр ийнхүү бичсэн зохиол ховор биз.
“Хойт насандаа учирна” зохиолд эгэл аж амьдрал, найр цэнгээн, хараал ерөөл, шашин мөргөл, хайр сэтгэл, гомдол цөхрөл, үзэн ядалт, урвалт, өс хонзон, хөдөө, хүрээний аж амьдрал, улс төрийн байдал, шорон гяндан, залхаан цээрлүүлэлт гээд цөм агуулга багтсанаараа тэр чигтээ өнгөрсөн цагийг бичиглэсэн баялаг агуулгатай. Их хүний бүтээлийг энэхэн хэдэн үгэнд эвлүүлнэ гэдэг чадамгүй тиймээс эрхэм уншигч өөрөө унш. Түүхийг мартаж, мушгиж үл болно. Уншигтун. А.Мөнхжин