Манай улсын ууган уурхай болох “Тавантолгой” ХК-ийн дэд захирал, Тавантолгойн уурхайн дарга асан Р.Зоригтбаатартай уулзаж, уул уурхайн салбарын талаар ярилцлаа.

-Та бол уул уурхайн салбарт олон жил ажилласан хүн. Мэргэжлийн хүний үгийг сонсох нь өнөөдөр манай нийгэмд маш чухал хэрэгтэй. Тэгэхээр та эхлээд өөрийгөө танилцуулах уу?
-Би 1981 онд тухайн үеийн Чехословак улсад далд уурхайн ашиглалтын инженер мэргэжлээр төгсч ирсэн цагаасаа хойш 30 гаруй жил уул уурхайн салбарт ажилласан. Анх эндээс явахдаа Усны аж ахуйн яамны нэр дээр өрмийн инженерийн ангид суралцахаар явсан ч тэр жил өрмийн инженерийн нөөц хангалттай байсан учир нэг жил энэ анги маань завсарласан юм. Гэвч би нэг жил алдахаасаа айгаад сургуульдаа очоод уул уурхайн инженерийн ангид нь орох хүсэлтээ гарган, жил алдалгүй суралцсан. Ингээд сургуулиа төгсөхдөө дипломын ажлаа өрмийн инженерийн сургалтаараа бичээд, улсын шалгалтаа далд уурхайн инженерийн мэргэжлээрээ өгсөн. Үндсэндээ би хоёр мэргэжилтэй болж төгссөн юм. Төгсч ирээд Өмнөговь аймгийнхаа усны аж ахуйд ажилд ороод, удалгүй Намын хороонд ажиллалаа. Ханбогд сумын нэгдлийн даргаар ажиллаж байтал 1990-ээд оны өмч хувьчлалаар нэгдэл маань тарсан. Ингээд 1992 онд тухайн үеийн аймгийн дарга байсан Х.Бандийн санал болгосноор Түлш, эрчим хүчний сайд Б.Жигжид гуай тушаал гаргаж, “Тавантолгой” уурхайн даргаар томилсон юм. Энэ цагаас хойш тасралтгүй 25 жил энэ уурхайдаа ажиллаж, 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 27-ны өдөр гавьяаныхаа амралтанд суусан. Үүнээс 12 жил 6 сар нь уурхайн дарга, хоёр жил гаруй хугацаанд Ерөнхий инженер, мөн 10 гаруй жил нь дэд захирлаар ажилласан байдаг юм.

-Сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн салбарыг мэддэггүй, чаддаггүй хүн ч гэж байхгүй боллоо. Гэтэл Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх саяхан Өмнөговь, Архангай аймгуудад уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж байсан уурхайнуудын лицензийг цуцаллаа. Уул уурхай гэдэг маань өөрөө өндөр өртөг шаарддаг үйл ажиллагаа. Мөн тэр хэрээрээ улсад хамгийн их орлого оруулж, төсвийг бүрдүүлдэг салбар. Гэтэл уул уурхай руугаа ингэж түрэмгийлж хандаж, улстөрийн хэт нэг талыг барьсан шийдвэр гаргах нь зөв үү?
-Ер нь манайх шиг хүн ам цөөнтэй, эдийн засгийн эргэлт багатай улс оронд уул уурхайгаа хөгжүүлэх нь зөв боловч миний бодлоор байгаа бүх баялгаараа нэг дор ийм олон уурхай нээх шаардлагагүй гэж боддог. Жишээ нь, Өмнөговьд хэчнээн олон уурхай байна, 2005 он хүртэл Өмнөговь аймагт тун цөөн уурхай байсан. 1990 онд бүр ганц Тавантолгой л байсан. Миний бодлоор энэ олон уурхайг нээсэн нь буруу гэж боддог. Энэ бол ердөө ашигт малтмалын лицензийг замбараагүй тараасны үр дүн шүү дээ. Нөгөө талаар үнэхээр шаардлагатай биш, эх орон, байгаль орчинд хор хохирол учруулахаар байгаа бол бүр ч дэмий. Тэгэхээр улс эх орны эрх ашгийн үүднээс харвал зарим нэгэн уурхайг хаах нь зөв алхам. Харин улс эх оронд хэрэгтэй, стратегийн ач холбогдол бүхий ордыг нээчхээд түүнийгээ гэнэт хаах ч юм уу эсвэл үйл ажиллагаанд нь сөргөөр нөлөөлөх байдлаар хандаж байвал буруу. Жишээ нь, Оюу толгой үнэхээр том орд газар. Энэ ордын тухай захын хүн сайнаар ч, муугаар ч яриад байдаг эд биш. Оюу толгой шиг ордыг ингэж гүний аргаар олборлож байгаа нь манайд байтугай дэлхийд ховор хийгддэг ажил. Маш өндөр технологи, маш чадварлаг боловсон хүчин байж энэ ордыг ашиглана уу гэхээс зүгээр нэг траншей, хонгил ухаад хийчихдэг ажил биш. Одоо Тавантолгой орд газарт “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК, “Тавантолгой” ХК, Энержи ресурс гээд гурван том компани олборлолт хийж байна. Гэтэл яг адил үйл ажиллагаа явуулж байгаа гурван компанийн нэгийг нь урдаа барьж, нөгөөг нь ардаа барина гэдэг байж болшгүй зүйл. Хөгжүүлбэл хамтдаа хөгжүүлж, улс эх орны эрх ашигт нийцэх зөв бодлого технологиор авч явах шаардлага гарвал түүнийгээ зөв боловсруулаад ард түмэндээ танилцуулаад нэгдсэн нэг ойлголтонд хүрч явбал өгөөж нь улс эх оронд ч ард түмэнд ч хүрнэ шүү дээ.

-Тантай уулзсаных асуухгүй өнгөрч болохгүй нэг асуулт байна. Таныг ажиллаж байх үед болсон нэг асуудал олон түмнийг төөрөгдүүлээд байгаа. Нүүрсээрээ хиллэдэг хөрш зэргэлдээ компаниудын хувьд хэр маргаан гардаг вэ?
-Угаасаа нүүрсээрээ хиллэдэг хоёр хөрш компанийн хооронд энэ асуудал байнга гарна. Олборлолт, уулын ажил, тээвэрлэлт хийхийн тулд хөрш компанийнхаа эзэмшил газарт орохоос өөр арга байхгүй. Яагаад гэвэл нүүрсийг олборлоход үечилж авдаг. Тэгэхээр энэ асуудал бол Л.Энхболдын яриад байгаа шиг нүүрсний хулгай огт биш. Бид энэ асуудлаар хоёр талаасаа комисс гаргаад олон дахин ярилцаж байгаад хэдий хэрийн нүүрс нь коксжисон нүүрс юм, хэдий хэр нь саажсан, исэлдсэн нүүрс болохыг инженерүүд маань мэргэжлийн хүрээндээ ярьж тохироод акт үйлдээд хоёр талаасаа гарын үсэг зураад шийдчихсэн асуудал юм. “Тавантолгой” ХК-ийн комиссыг би өөрөө ахлаад, “Эрдэнэс-Тавантолгой” ХК-ийн талаас тухайн үед байсан, манай уул уурхайн салбарын шилдэг инженерүүдийн нэг болох н.Чинбат инженер ахлаад комисс гаргаад, асуудлаа яриад шийдчихсэн юм. Тэгэхээр нэгэнт шийдэгдээд хоёр тал харилцан ойлголцчихсон асуудлыг дахиж ярих нь ямар ч ач холбогдолгүй. Харин ч цаашдаа бид харилцан ойлголцоод явах ёстой гэдэг дээр санал нэгдсэн байдаг. Тэгэхээр энэ бол нүүрс хулгайлсан гэдэг асуудал огт байхгүй гэсэн үг.
Манай Тавантолгой компани 160 гаруй ажилтантай. 2004 он хүртэл жилдээ 30-40 мянган тонн нүүрс гаргадаг байсан. 2005 оноос Хятадад нүүрс экспортолж эхэлснээс хойш нүүрс гаргалт эрс нэмэгдэж, 2007 онд бид анхныхаа 1,0 сая тонн нүүрсээ гаргасан байдаг юм. 2011 он гэхэд 6,0 сая тонн нүүрс гаргасан. Тэгэхээр 160 гаруйхан ажилтантай манай компани ийм их нүүрсийг нэг жилд гаргана гэж байхгүй. Иймд туслан гүйцэтгэгч маш олон компаниудтай хамтран ажилладаг. Хөрсөө ч хуулна, нүүрсээ ч зөөнө. Ийм их нүүрс гаргасны хүчээр улс орны, аймгийн төсвийг санхүүжүүлэхэд асар их мөнгийг оруулж чадсан. Нөгөө талаар энэ олон компаниудыг туслан гүйцэтгэгчээр авснаар хяналт алдсан тал бий. Гэхдээ бид ямар нүүрс авсан, түүнийгээ өгнө. Гэхдээ энэ авсан нүүрс тэр чигээрээ сайн чанарын нүүрс байсан уу гэвэл үгүй. Саажсан нүүрс буюу цахилгаан станц ч голоод авдаггүй нүүрс ихэнх нь байсан. Саажсан нүүрсийг отвол руугаа эргэж хаях тохиолдол ч зөндөө. Гэтэл үүнийг илтэд гүжирдэж, бүгд сайн чанарын нүүрс байсан гэж ярих нь энэ салбарыг мэддэггүй хүний л хоосон үг. Нийт 260 гаруй тонн нүүрс авсны 60 гаруй нь коксжисон нүүрс, бусад нь саажсан исэлдсэн нүүрс, өнгөн хөрс, шороо гэх мэт хаягдал байдаг. Ер нь ингэж ордоороо хиллэж байгаа уурхайнуудын хувьд ийм асуудал зөндөө гардаг. Ялангуяа алтны уурхайнуудад байнга ийм зүйл тохиолддог. Нүүрс авахаасаа илүү хөрсний асуудал эхлээд яригддаг. Бид нар өөрсдийн ашиглалтын талбайд байгаа нүүрсээ авахын тулд хөрсийг 2-2,5 дахин илүү авч байж нүүрсээ олборлодог. Энэ уулын ажлыг хийхийн тулд Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн эзэмшлийн талбай руу орохоос өөр арга байхгүй. Чухам ийм байдлаар тэр саажсан, илчлэг багатай нүүрс энд өртсөн тал ч бий. Тэгэхээр хөрш зэргэлдээ үйл ажиллагаа явуулж буй компаниуд бие биеэ хүндэтгэж, харилцан ойлголцож хамтран ажиллах л гарц бий.

-Тэгвэл хоёр компани нэгэнт учраа олчихсон асуудлыг УИХ-ын гишүүн Л.Энхболд яагаад гэнэт сөхөх болсон юм бол?
-Миний ажиллаж байх үед энэ асуудлыг аль хэдийнэ шийдээд ойлголцчихсон. Гэтэл Л.Энхболд гишүүн гэнэт энэ асуудлыг сөхөж бүр нүүрсний хулгай хэмээн орон даяар зарласан. Өнгөрсөн жил би Өмнөговь аймгийн 10 жилийн нэгдүгээр сургуулийн 80 жилийн ойн баярын үеэр Л.Энхболдтой уулзсан. Тэрээр “Би ер нь зөв юм яриад байна уу, буруу юм яриад явна уу” гэхэд нь энэ асуудлаа тайлбарлаж өгөөд “Хоёр компанийн хооронд ойлголцсон асуудал дээр та түргэдсэн байна. Тухайн үедээ авсан нь үнэн, гэхдээ энэ нүүрсээ эргүүлээд төлчихсөн, одоо төлж байгаа” гэхээр харин гишүүн өөрөө “Үгүй ээ, тэр асуудал биш, энэ нүүрсийг чинь гадагш нь үнэгүй гаргасан” гэсэн. Тэгэхээр нь “Би тэгвэл тэр асуудлыг мэдэхгүй, гадагшаа хилээр гаргах асуудал бол хил гаалийн асуудал болж хувирна, бидэнд хамаагүй” гэж хэлсэн. Гэтэл энэ зун уулзахдаа бас л нөгөөхөө давтаж асуусан. Би ч байр сууриа дахин тайлбарласан. Тэгэхээр л “Би хил гаалиар гарсныг ярьж байгаа юм, та нарын тэр уурхайгаас авсан, өгсөн асуудал биш” гэж хэлсэн. Ингээд байхаар чинь тэр хүний яг юу яриад яваад байгааг ерөөсөө ойлгохоо больсон.

-Тэгвэл ийм их хэмжээний нүүрс хил, гаалиар бүрдүүлэлтгүй гарах боломж бий юу. Л.Энхболд гишүүн хэлэхдээ “Хоосон машин гэж гаргасан” гэсэн?
-Би уул уурхайн мэргэжлийн хүнийхээ хувьд ч бус жирийн иргэний хувьд л хэлэхэд энэ олон машин хил гаалиар нүүрс ачаад гараад явах ямар ч боломжгүй. Хил, гаалийн тэр олон ажилтнууд, мэргэжлийн хяналт, хилийн тагнуул гээд өч төчнөөн байгууллагын хүмүүс юу хийж байдаг юм. Цаана нь дахиад Хятадын хил гаалийн алба гэж байна. Үнэгүй юм байна, аваад байя гэх хүмүүс биш шүү дээ. Машин болгоныг ямар нарийн шалгадаг билээ. Тэгэхээр энэ олон машин энэ хэмжээний нүүрсийг хил гаалиар гаргах ямар ч боломж угаасаа байхгүй. Тэгэхээр Л.Энхболд гишүүний хэлээд байгаа нүүрсний хулгай гэх асуудал ч хий хоосон хардалт төдий л зүйл байна даа гэж бодогддог.

-Энэ асуудлаас болж “Тавантолгой” ХК-ийн үйл ажиллагааг сар гаруй зогсоосон. Энэ нь уурхайд болоод улс оронд хэр хохирол учруулсан бэ?
-УИХ-ын гишүүн Л.Энхболдын гомдлын дагуу манай компанийн үйл ажиллагааг 2017 онд нэг сар зогсоосон гэсэн. Уул уурхайн салбарт нэг сар зогсолт хийнэ гэдэг бол аймшигтай алдагдал хүлээнэ. Үгүй ядаж л хөрсөө хуулахаас эхлээд асар их ажил бий. Уул уурхайн ажил тасралтгүй явагдах ёстой, өвөл ямар ажлаа хийх үү, зуны дулаан цагт хөрсөө хуулахаас эхлээд байнгын төлөвлөгөө нормтой ажилладаг салбар. Нэг сар байтугай нэг цаг ч зогсох эрхгүй. Хэрвээ үйл ажиллагаа алдагдвал тэр хэрээр улсын төсөв мөнгө алдагдана. Энэ чинь ганц компанийн олдог ашиг орлого биш шүү дээ. Улсад татвараа төлнө, үгүйдээ л татварын байцаагч төдөн сард Тавантолгой ХК-иас тийм хэмжээний орлого орж ирнэ, түүнийг нь улсын байгууллагын ийм ийм үйл ажиллагаанд зарцуулна гээд цаанаа бас төсөв тооцоогоо тооцоолчихсон байгаа шүү дээ. Орлогын татвараас сургууль цэцэрлэгүүд, төрийн байгууллагууд санхүүжнэ. Тэгэхээр энэ чинь зөвхөн ганц манай компанийн асуудал биш улс орны асуудал болж хувирна. Мэдээж хор хохирлын хувьд одоогоор тэд гэж хэлэх боломжгүй ч үүнээс харахад хор хохирол нь асар их.

-Манай улсын хувьд сүүлийн жилүүдэд эдийн засгийг уул уурхайн салбар л чирч яваа. Тэгэхээр энэ салбарт тогтвортой бодлого, тогтвортой хөгжил хамгийн их дутагддаг. Та мэргэжлийн хүний хувьд үүнийг хэрхэн хардаг вэ?
-Мэдээж, ганц уул уурхайгаар зогсохгүй Монгол Улсыг авч яваа энэ салбаруудаа дэмжих ёстой юм. Нэг хүн гарч ирээд нэг сүрхий юм яриад, нөгөөх нь гарч ирээд энэ уурхайг ч хаана, тэр уурхайг ч хаахгүй гэх мэтээр хандах нь утгагүй. Ямар ч төр засаг, ямар ч дарга цэрэг гарч ирсэн аливаа салбарт тогтвортой бодлого хөгжил л хамгийн чухал. Хувь хүн өөрийн нэр төрийг өсгөх гэж улсын эдийн засгийг самарч хаяж болохгүй юм. Ялангуяа Оюу толгой дээр арай дэндүү улстөржүүлж байгаад мэргэжлийн хүний хувьд сэтгэл дундуурхан байдаг.

-Таныг хувьцааны үр ашгийг бодитоор мэдрүүлсэн хүн гэдэг юм билээ. Тэгэхээр манай улсад хувьцааны зах зээл хэр ирээдүйтэй харагддаг вэ?
-Монголд хөрөнгийн бирж одоо ч гэсэн бусад хөгжилтэй орны биржтэй харьцуулахад үнэхээр инээдтэй, бүдүүлэг байна. Анх цэнхэр, ягаан хувьцааны талаар ямар ч мэдлэг мэдээлэл ард түмэнд өгөөгүй. Аймаг болгоноос нэг нэг хүн дуудаж авчраад хувьцаа гэж ийм юм байдаг, ингэх ёстой гэх төдий мэдээлэл өгч явуулснаар, өнөө хүмүүс нь өөрсдийн ах дүүсийнхээ хувьцаагаар өмчтэй болсон байдаг. Ихэнх хүмүүс нь өнөө хэр хувьцааны талаар ямар ч ойлголтгүй явсаар л байна. Хэрвээ зөв бодлогоор явсан бол өнөөдөр Хөрөнгийн бирж жинхэнэ чухал байр суурьтай газар байх байлаа. Тэгэхээр энэ хувьцааны зах зээлийг бусдад ойлгуулах үүднээс Тавантолгой компанийнхаа хувьцааг гаргаад, Хөрөнгийн биржийн худалдаанд оруулаад хувьцаат компани гэж ямар учиртай, хувьцаа гэж юу юм, хувьцаа эзэмшигч гэдэг ямар ач холбогдолтой юм гэдгийг ойлгуулахын төлөө зүтгэсэн. Тавантолгой ХК-ийг хамгийн ашигтай ажиллуулж, нэгж хувьцаанд ногдох ашгийг ахиухан өгөх юм сан, дэлхий дахинд нэвтэрч буй хөрөнгийн зах зээлийг ойлгуулах юм сан гэж л бодож хичээсэн. Анхны жилээ манай компанийн нэгж хувьцаа 16 мөнгө байсан. Дараа нь 18 мөнгө, 28 мөнгө, хоёр төгрөг гэж явж байгаад 2005 онд хамгийн гайгүй ногдол ашиг тараасан байдаг. Ажилчдадаа хүртэл “Наад 70 ширхэг хувьцаагаа байлгаж байгаарай” гэж их хэлдэг байсан. 2005 онд би хувьцааны ногдол ашиг гэж 15 сая төгрөг авч байсан. Түүнээс хойш нэгж хувьцаанд 136 мянган төгрөг хүртэл авч байлаа. Зөв замаар нь явбал хувьцааны зах зээл хамгийн хэрэгтэй. Гэвч өнөөдөртөө манай Хөрөнгийн бирж дэлхий дахины хөрөнгийн зах зээлээс үнэхээр хоцорсон харагдаж байна.

-Манай улсад нүүрсний зах зээл хэр удаан оршин тогтнох боломжтой вэ. Сүүлийн жилүүдэд дэлхий байгалийн эрчим хүч рүү анхаарлаа хандуулж байгаа. Магадгүй энэ хэдхэн жил Монголын хувьд нүүрсний зах зээлийн хамгийн алтан үеүд болж байна уу?
-Монголд нүүрсний зах зээл харин ч удаан оршин тогтноно. Нүүрсээ хурдан гаргахгүй бол удахгүй үнэ цэнгүй болно гэдэг хий хоосон яриа. Энэ хий дэмий ярианаас болж хаа сайгүй ухаад байх хэрэггүй. Тухайн орон нутагт ашигтай, байгаль орчинг нь сүйтгэхгүй байдлаар нүүрсээ олборлох хэрэгтэй. Одоо Тавантолгой уурхайгаас Ганцмодны боомт руу нүүрс гаргаж байна. Анх нүүрс гаргаж эхлэхэд л би замаа эхэлж тавья аа гэсэн хүсэлтийг аймгийн Засаг даргад өгөхөд тухайн үед аймгийн Үйлдвэрлэл худалдааны хэлтсийн дарга байсан, одоо Цогтцэций сумын Засаг дарга О.Бадарч аймгийн Засаг даргын өмнөөс надад бичиг явуулсан байдаг юм. “Р.Зоригтбаатар минь ээ, зам тавих яах вэ, удахгүй төмөр зам тавьчихна” гэсэн. Одоо тэгтэл зам ч байхгүй, төмөр зам ч байхгүй хориод жил болж байна, тэр хэрээр байгаль орчин их хэмжээгээр сүйтгэгдлээ.

-Уул уурхайн салбарт мэргэжлийн бус хүмүүс их орж ирэх боллоо. Энэ нь ямар нэгэн сөрөг нөлөө дагуулах болов уу?
-Уул уурхайн салбар ч бус бүхий л салбарт мэргэжлийн бус хүмүүс томилж байгаа нь маш буруу. Тэр тусмаа уул уурхайн салбар маш нарийн мэргэжил, ажил. Эмнэлгийн даргыг эмч биш хүнээр тавьсантай ялгаа байхгүй. Уурхайн удирдлагуудыг мэргэжлийн бус хүнийг томилоод тэд ажлаа мэдэхгүй, бусдын шаардлагаар ажлаа хийдэг. Ийм бүдүүлэг тогтолцоо биднийг хөгжүүлэхгүй байна.

-Эрдэнэс Тавантолгой шаваа тавихад та байсан. Анх удаа хөрш компанитай болсноор хамтран ажиллах ямар асуудлууд гарч ирж байв?
-Нэг ордод зэрэгцээ үйл ажиллагаа явуулж буй компаниудад маргаан гарах нь мэдээж. Уг нь бие биедээ тусалж, “Айл хүний амь нэг, саахалт айлын санаа нэг” явах ёстой юм. Гэтэл зарим нэг нь “Ухна ухна ишигний зовлонг мэдэхгүй” гэгчээр өөрийгөө л том компани, том хүн гээд ойлгочихдог сэтгэхүйтэй болчхож. Яаж ийж байгаад мэргэжлийн улсуудын хувьд аваар осол гаргачихгүй, нэг л зүйлийн төлөө явж байгаа юм чинь хамтраад явах нь хэн хэндээ хэрэгтэй.