“Хэвлэл мэдээллийн судалгаа: дижитал зуун” уулзалт, хэлэлцүүлэг Хэвлэлийн хүрээлэнд боллоо. Хэлэлцүүлгийн эхэнд тус хүрээлэнгийн гүйцэтгэх захирал М.Мөнхмандах “Хэвлэл мэдээллийн судалгааны чиг хандлага” танилцуулсан юм. Чиг хандлага ярихаасаа өмнө түүх сөхлөө. Анх 1920 онд хэвлэлийн үр нөлөөг судлах хэрэгцээ шаардлага үүсчээ. Айсан хүнд аргал хөдөлнө гэдэг шиг эхэн үедээ хэвлэлийн үр нөлөөг хэтрүүлэн үнэлж айдас хүйдэст автах нь их байсан гэнэ. Илбэт сум, шидэт тариурын тухай ч яригдаж байжээ. Мэдээллийн хэрэгслээр мэдээлэл түгээхэд тариа хийж, эм ууж байгаа юм шиг хүнд асар хүчтэй нөлөөлнө гэж эхэндээ төсөөлцгөөжээ. 1950 он гэхэд хэвлэл шидэт нөлөө үзүүлэхгүйг ойлгоод, үр нөлөөг нь судлах ч шаардлагагүй юм байна гэсэн зогсонги үе ч байв. Хэвлэлийн мэдээллийг авангуутаа тариа тарьж, эм ууж байгаа юм шиг шууд өөрчлөлт хүнд гарахгүй. Мэдээлэл дамжуулдаг харилцаа шугаман бус. Хүний зан үйл, боловсрол бусад олон зүйлээс хамаардаг гэсэн ойлголтод хүрсэн байдаг хэмээн М.Мөнхмандах тайлбарлав. 

1970-1980 онд асар олон онолын загварууд бий болсон. Хэвлэлийн хүрээлэнгийн дэргэдэх сэтгүүл зүйн дээд сургуулийнхны хамгийн сайн мэддэг онол хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нийгэмд юу чухал, юу чухал биш вэ гэдгийг зааж өгдөг. Сүүлийн үед шахмал түлшний тухай шуурч байна. Хэвлэл энэ сэдвийг хөндөж гаргаж тавиагүй бол бид өнөөдөр “Утаа бага байна” гээд явж байгаа. Жишээлбэл өнөөдрийн сошиал орчинд харагддаг, далаад онд бий болсон бас нэг онолын загвар бий. Би эсрэг үзэл бодолтой байсан ч массаараа дэмжээд байвал айдастай байдаг учраас би саналаа хэлдэггүй. Арван хүн суугаад найм нь шахмал түлш хортой хэрэглэж болохгүй гэж байхад хоёр нь “Үгүй шүү дээ” гэж бодсон ч саналаа зоригтойгоор хэлдэггүй. Энэ загварт үндэслэсэн судалгаанууд хөгжсөн. Ерээд оноос хойш технологи хөгжиж, аялах боломжтой болсон учраас глобал хэвлэл мэдээллийн судалгаа, онолын солилцоо хамтарсан судалгаа эрчимтэй хөгжиж эхэлсэн. Ерээд онд социалист систем нуран унаснаар хэвлэл мэдээллийн тогтолцоонд асар том өөрчлөлт гарсан юм.

Бизнесийн судалгаанд сонин хэвлэлийн борлуулалтын мониторинг, хэрэглэгчийн судалгаа болон зах зээлийн бусад судалгаа ордог. Сонин, хэвлэлийн борлуулалтын мониторинг гэдэг 1950-иад онд Европт хөгжсөн. Яагаад хөгжсөн гэхээр энэ үед үнэгүй сонингууд асар олноор гарч эхэлсэн. Үнэгүй сонин гаргагчид зар сурталчилгааны байгууллагуудад юу гэж хэлдэг гэхээр “Үнэтэй зарж байгаа сонинг бодвол манай сонин хэдэн саяараа хэрэглэгчид хүрч байгаа. Тийм учраас манайд зар сурталчилгаагаа өг” гэдэг өрсөлдөөн бий болсон учраас борлуулалтын мониторинг албан ёсоор бий болсон. Зарим оронд хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд хоорондоо тохироод, дундын байгууллага бий болгож, бид хэн нь ч танайд нөлөөлөхгүй, та нар яг бодитойгоор ийм сонин хэдэн хувиар гарч байна гээд зах зээлийн шударга өрсөлдөөний мэдээллийг бий болгож өг гэсэн. Үүнийг Хэвлэлийн хүрээлэн 1999 оноос хийж эхэлсэн. Тухайн үедээ өдөр тутмын сонинууд хэдэн хувиар хэвлэгддэг вэ, шар гэж нэрлэдэг, асар олон хувиар хэвлэгддэг гэж өөрсдийгөө зарладаг байсан сонинууд хэдэн хувиар хэвлэгдэж байгаа тухай мэдээлэл цуглуулж эхлэхэд асар их эсэргүүцэлтэй тулгарсан. “Манай сонин хэдэн хувиар хэвлэгдэж байгаа нь чамд ямар хамаатай юм бэ” гэдэг байсан. Гэхдээ энэ бол дэлхий нийтийн загвар. Одоо бол хэвлэл мэдээллийн байгууллага бодит мэдээллээ судалгааны байгууллагад өгөх соёл төлөвшиж байгаа.

Судалгаа хаашаа явж байна вэ?

Хэвлэл мэдээллийн мэдээлэл дамжуулдаг солилцдог, үйл явц, ерөнхий раам нь хэвээрээ байна. Мэдээлэгч буюу сэтгүүлч байна. Дамжуулж байгаа агуулга байна. Ямар нэг суваг байна, хэрэглэгч, үр нөлөө байна. Гэхдээ юу өөрчлөгдсөн гэхээр мэдээлэгч, хэрэглэгч, суваг нь ч бүгд өөрчлөгдсөн. Өөрчилсөн хүчин зүйл нь цахим технологи. Өнөөдөр мэдээлэгч буюу сэтгүүлч мэдээлэл цуглуулахдаа интернэт, сошиал медиа ашиглаж байна. Зөвхөн Монголдоо биш дэлхий даяар мэдээгээ түгээж байна. Гэх мэтээр оролцогч тал бүр өөрчлөгдсөн учраас судалгааны хүрээ тэлсэн. Мэдээ обьектив байх ёстой гэж бид үздэг шүү дээ. Сэтгүүлч мэдээндээ хувийн байр сууриа оруулахгүйгээр бодитойгоор хүргэх ёстой гэж үздэг. Цахим технологийн үрээр сүүлийн үед ялангуяа Америкийн сэтгүүл зүйд ажиглагдаад байгаа чиг хандлага бүх юм субьектив болж эхэлсэн. Дамжуулсан мэдээгээ сэтгүүлч маань фэйсбүүк, твиттерээрээ үргэлжлүүлээд хүргэдэг. Хувийн үзэл бодол ч юм шиг хувьсгалын ч юм шиг ийм хандлага ажиглагдах болсон. Энэ төрлийн судалгаа зарим оронд хийгдэж байгаа. Зарим оронд асуудал болоод байгаа.

Хэвлэл мэдээллийн сувгууд цахим орчинд хэрхэн хувьсч байна вэ?

Зөвхөн цаасаар хэвлэгддэг байсан сонин өнөөдөр аудио, видео, төрөл бүрийн өөр платформыг ашиглахаас өөр аргагүй болоод байна. Телевиз ч ялгаагүй. Цахим өөрчлөлтөөс болоод агуулга бэлтгэх түгээх дамжуулах, үйл явц өөрчлөгдөж байна. Дээрээс нь хэрэглэгчийн оролцоо асар өндөр болсон. Өнөөдөр бараг юуг яаж нэвтрүүлэх вэ, хаана ямар асуудал байна вэ гэдгийг хэрэглэгч иргэд үзэгч сонсогч уншигч санааг нь гаргаж, мэдээллийг дамжуулах үйл явцад оролцож байна. Мэдээлэл дамжуулсны дараа маш их санал шүүмжлэл гарч ирдэг. Түүнд тулгуурлаад редакцын шийдвэрүүд гарч байдаг. Ийм харилцан идэвхтэй болоод байна. Хэрэглээний зан үйлийг бас судлах ёстой. Өмнө нь телевизийнхээ өмнө сууж байгаа үзэгчийг судалдаг байсан бол өнөөдөр хэрэглэгч телевиз харахаас гадна давхар гар утсаа барьчихсан суугаа. Үүн дээр iPad юм уу таблетаа бас дэлгэчихсэн байгаа. Өнөөдөр үзэгч гурав болон түүнээс дээш дэлгэцийг зэрэг ашиглаж байгаа нь Америк болон Европын хэдэн орнуудад хэрэгжүүлсэн хэрэглэгчийн судалгаагаар “илэрсэн”. Тэр болгоныг бид яаж хэмжих вэ. Америкийн нэгэн спортын суваг, хэрэглэгчийн хүзүүнээс жижиг камер зүүгээд тэр камер нь тодорхой давтамжтайгаар зураг авч байгаа юм.

Тэр зураг юуг баримтжуулсан гэхээр тухайн хүний нэгэн зэрэг хэрэглэж байгаа дэлгэцийг тогтоож чадсан байдаг. Ийм аргаар тухайн спортын суваг зөвхөн телевизийн дэлгэцээс гадна өөр бусад сувгуудаар дамжуулаад тухайн сувгийн хүртээмж +46 хувь байна гэдгийг харуулсан. Өөрөөр хэлбэл телевиз үзэж байгаа болон үүн дээр нэмэгдэж, гар утсаар болон өөр сувгуудаар үзэж байгаа тоог нэмэхээр хүртээмж нь 46 хувиар нэмэгдэж байна гэсэн тооцоо хийсэн. Цахим технологи хөгжсөн учраас хэрэглэгчийн асар их дата бий болж байна. Би өнөөдөр хаана ямар сайтуудаар хайлт хийсэн, ямар түлхүүр үгээр хайлт хийсэн маань нэг газар очоод дата болчихсон байгаа. Датад суурилсан технологид суурилсан судалгаа хөгжихөөс өөр аргагүй болоод байна. Судалгааны өөр нэг тулгамдсан асуудал нь хамрах хүрээ. Монголын үндэсний телевизийн мэдээг Европоос ч үзэж болно, Америкаас ч үзэж болно. Түүврийн асуудал тулгардаг. Зөвхөн Монголд сонин уншиж, телевиз үзэж байгаа хүнийг судлах нь хангалтгүй болж байна. Телевизүүд даяаршиж байгаа учраас хамтарсан судалгаанууд их явж байгаа. Дэлхийн олон нийтийн статустай телевизүүд хамтраад олон улсын хэрэглэгчийг хамтарч хэмжээд, эргээд түүгээрээ зар сурталчилганы орлого олох ийм чиг хандлага байгааг дурдах хэрэгтэй хэмээн М.Мөнхмандах ярив.

“Хэвлэлийнхэн дата дээр ажилладаггүй учраас сошиалд хэрхэн үр нөлөөтэй ажиллахаа мэдэхгүй байна”

Уг хэлэлцүүлэгт оролцсон BZP Design& Development компанийн гүйцэтгэх захирал Ж.Дашням ярихдаа:

-Хэвлэл мэдээллийн салбарт сошиал медиа нөлөөтэй байгаа. Өмнө нь интернэт хөгжөөгүй үед зөвхөн сонин, телевиз, радиогоос мэдээлэл авдаг байсан. Интернэт ямар давуу байдал олгосон гэхээр мэдээ, мэдээллийг орон зай цаг хугацаанаас үл хамааралтайгаар шууд авдаг болсон. Өмнө нь бид телевизийн хөтөлбөрт баригддаг байлаа. 19 цагаас оройн мэдээ үздэг. Одоо бол яг юу үзмээр байна түүнийгээ хүссэн үедээ хардаг болсон. Хэрэглэгчид сошиал медиагийн нөлөөгөөр өөрсдөө оролцогчид буюу мэдээлэл түгээдэг болсон.

Тодорхой сошиал сүлжээнд өөрийнхөө нөлөөллийг бий болгоод, хүмүүсийн хүрээлэл үүсгээд тэдэндээ мэдээлэл түгээдэг хүмүүс ч бий болсон. Хүн мэдээллийг бодит, амьтай зүйлээс авахыг хүсч байна л даа. Бусдын яриа сошиалд үр дүнтэй. Монголчууд нүүдэлчин соёлтой холбоотойгоор ам дамжсан ярианд итгэдэг. Энэ маань хэвлэл мэдээллийн салбарт нөлөө үзүүлж байна. Хэвлэл мэдээлэл сошиал медиаг бүрэн дүүрэн ашиглаж чадахгүй байна уу даа. Бизнесийн байгууллага зөв үед нь зөв цагтаа зөв хүндээ мэдээ мэдээллийг хүргэх хэрэгтэй. Түүнийг нь бид хийж өгдөг. Сошиалд маш их дата байдаг. Бид бизнесийн байгууллагад танай энэ сувагт илүү их зорилтот хэрэглэгч чинь байна. Энэ цагт илүү их ордог юм байна. Иймэрхүү асуудал тулгардаг юм байна. Үүнийх нь шийдлийг та нар энэ сувгаар дамжуулаад хүргээд өг гэж бид зөвлөдөг. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд мэдээ мэдээллийг сошиалаар цацахдаа нарийн дата дээр ажилладаггүй. Дата дээр ажилладаггүй учраас сошиал дээр яаж үр дүнтэй ажиллахаа мэдэхгүй байгаа юм гэв.

Телевиз үзэлтийн судалгааг Монголд нэвтрүүлжээ

Максима консалтинг компанийн судалгаа хариуцсан захирал Я.Хишигсүрэн:

-2012 онд телевизийн тоо огцом өссөн шүү дээ. Олон телевизтэй болоод бүгд реклам аваад эхлэнгүүт компаниуд төөрөлдөж эхэлсэн. Аль телевизээр зар сурталчилгаа өгөхөө ойлгохоо байсан. Мэдээллийн эрэлт зар сурталчилгаа нийлүүлэгч талаасаа эхлэлтэй юм. “Максима Медиа” ХХК нь 2012 онд Английн “Кантар Медиа” компанитай хамтран, хамгийн сүүлийн үеийн технологи дээр суурилсан Телевиз үзэлтийн судалгааг Монголд нэвтрүүлсэн.

Өнөөдрийн байдлаар манайхаас тогтвортой мэдээлэл авч, үйл ажиллагаагаа явуулдаг 50 орчим хэрэглэгчтэй. Дэлхийн бусад оронд телевизийн судалгаа хийхээр хэрэглэгчдийн 80 хувь нь телевизийн компаниуд өөрсдөө байдаг бол Монголд яг эсрэгээрээ телевиз 20 орчим хувь, зар сурталчилгаа нийлүүлэгчид үндсэндээ 80 хувь нь байдаг” хэмээн ярилаа.

Тэрбээр “Ер нь анзаарахад салбар дундын холбоо ч байдаг юм уу, реклам зар сурталчилгаа нийлүүлэгчдийн холбоо ч байдаг юм уу холбоо байгуулагдаж салбарынхаа тоглоомын дүрмийг тогтдог. Энэ дүрмийг тогтооход рейтингийн дата чухал үүрэгтэй байдаг. Бид сая долларт дөхөж очихуйц хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн. Одоо хүртэл хөрөнгө оруулалтын өгөөж аваагүй. Үйл ажиллагаа хасах баланс руу ороогүй. Манай урд, хойд хөршүүд телевизийн рейтингийн дата гаргадаг компаниудаа төрийн эзэмшилд авч байна. Тэгэхэд манайхан ямар ч мэдрэмжгүй хэвээрээ байгаа. Бид зөвхөн уламжлалт дэлгэцээр телевиз үзэж байгаа хүмүүсийг л судалж байгаа юм. Уламжлалт бус дэлгэцээр видео контент хүлээж авч байгаа үзэлтийг судалдаг технологийг манай харилцагч Кантар медиа нэвтрүүлээд таван жил болж байна. Энэ технологийг нэвтрүүлбэл дахиад л өндөр зардал яригдана. Энэ мэдээлэл үнэхээр хэрэгтэй байна гээд салбарынхан цуглаад, зөвшилцөлд ороод энэ мэдээллийг оруулж ирье гээд хэлэлцээр явагдвал болно. Салбарын санхүүгийн болон мэргэжлийн чадавхгүй байдал эргээд судалгаандаа нөлөөлж байна.

Том зар сурталчилгаа нийлүүлэгч компаниудын хэрэглээ харьцангуй хангалттай байна. Зар сурталчилгааныхаа зардлыг оновчтой хуваарилахад энэ мэдээлэл хэрэгцээтэй учраас долоон жил хэрэглэж байгаа компаниуд бий. Тэндхийн ажиллагчид программ дээрээ мундаг ажиллаж байна. Телевизүүдийн хувьд анхнаасаа Масс медиа компани сайн хэрэглэсэн. Үзэгчийн зах зээл контентийнхоо төрлөөр хуваагдаагүй байна гэдгийг олж хараад, “Боловсрол” сувгаасаа гадна “Asian box”, “Dream box”, киноны суваг гээд үндсэндээ Масс медиа дангаараа байсан ч үзэгчийн эрэлтийг хангахуйц компани болж хувирсан. Одоо үзэгчдийн зах зээл дээр Масс медиа компанийн тав зургаан суваг 30 орчим хувийн хандалттай байгаа юм. Энэ бол үзэгчдийн зах зээлд бараг монопол үүсгэх хэмжээнд очиж байна. Гэхдээ тэдний үзүүлж рейтинг аваад байгаа контент маань хаана үйлдвэрлэсэн, хэний бүтээл вэ гэдэг давхар асуултын тэмдэг хэмээн тайлбарлав.

Улс төрийн мэдээллийг фэйсбүүкт тавих нь үр дүнтэй биш

Ж.Дашням сошиал медиад суурилж хэрэглэгчээ яаж судлах талаар асуулатад ийнхүү хариуллаа.

-Сошиал орчинд судалгаа гэхээсээ боловсруулалт хийдэг гэж хэлмээр байна. Фэйсбүүкт угаасаа цугларсан мэдээллийг яаж боловсруулж ашиглах асуудал л байгаа.

Улс төрийн мэдээллийг фэйсбүүкт тавих нь үр дүнтэй биш, твиттерт илүү үр дүнтэй. Залуусын гоё контентийг инстаграммд байрлуулах хэрэгтэй. Фэйсбүүкт наймаас 80 настай бүх хүн байдаг. Эднээс яг аль үзэгч тухайн телевизийг үзэж байгааг бодож гаргаж чадна, бид. Телевизүүдээр цацдаг байсан реклам яагаад багасаад байгаа юм бэ. Яг хэдэн хүнд хүрсэн юм, тэр рекламыг үзээд хэн худалдан авалт хийснийг мэдэж чадахгүй. Гэтэл цахим орчинд бүх үр дүнг хэмжиж чаддаг. Би нэг доллароор бүүст хийгээд хэдэн хүнд хүрсэн. Энэ постыг үзсэн хүмүүсээс миний дараа дараагийн контентийг хэдэн хүн үзсэн. Яг ямар хэрэглэгчийг татаж авчирсныг нарийн мэдэх боломжтой. Цахим орчны нэг давуу тал хэрэглэгчийн бүх мэдээлэл бий. Агуулга чанаргүй бол телевизээр ч сошиалаар ч цацаад хүн үзэхгүй гэсэн юм.