Сэтгүүлч Ч.Дашрэнцэн

 Манай сум гэж тал хээрийн бүсэд оршдог, дундуураа төмөр зам явсан арав гаруй байшинтай жижигхэн тосгон бий. Сумын засаг дарга ирсэн явсан хүн болгонд манай сум 2569 хүнтэй, 620 өрхтэй, манай сумаас улсын аварга малчин нэг, улсад тав түрүүлж дөрөв аман хүзүүдсэн хонгор азарга нэг төрсөн тухайгаа танилцуулдаг. Сүүлийн 30 жилийн хугацаанд сургуулийн байшин нэг, сүмийн байшин нэг нэмэгдсэн. Харин буулгасан барилгууд клуб, түүхий эдийн агуулах, хоршооны контор, ногооны зоорь гээд олон бий. 1990 оноос хойш сумын амьдралд цоо шинээр гарч ирсэн гол зүйл бол олон намын системтэй болсон явдал буюу олон намын дарга нар тодорсон. Ямар нэгэн сонгууль болоход 980 хүн санал өгөхөөс 600 хүн хамрагдаж саналаа өгдөг. Дээд боловсролтой сэхээтнүүд гэвэл сургуулийн багшаас эхлээд сумын ня-бо ороод 11 хүн байдаг. Одооны манай сумын Засаг дарга Алтанбулагийн хөдөө аж ахуйн техникум 1963 онд төгссөн. Цагтаа Ю.Цэдэнбал даргаас баярын бичиг авч байсан гэж сайрхдаг Цэрэв гэгч “Таван жилийн гавшгайч” одонтой өвгөжөөр хүн бий. Арваад байшинтай мөн төдий тооны сэхээтэнтэй суманд маань 13 намын дарга байдаг юм.
Намын дарга нар байшин болгон дээр өөр өөрийнхөө тугийг мандуулна. Хамгийн том өрсөлдөгч бол МАН, Ардчилсан нам хоёр байдаг. МАН-ын улаан сарнайт улаан туг сумын захиргаан дээр, Ардчилсан намын нар, сартай хөх цэнхэр туг эмнэлэг дээр, Эрэлийн намын морьтой хөх туг уурын зуухны байшингийн өнцөгт, С.Оюун, Буянгийн Жаргалсайхан нарын намын шувуутай, хөх судалтай туг хоршоо, Дэнзэнгийн хашаанд гэх мэтээр байшин бүрийг чимэглэсэн нь нэмэгдсэн ганц өөрчлөлт гэж сумынхан маань ярилцана. МАН-ын дарга “Ко Дэмбэрэл” гэдэг 50 шахам жил намын дарга хийж байгаа өвгөн бий. “Ко” гэдэг уг нь овог нь биш л дээ. “Бүтэдийн” гэдэг овог нь бараг мартагдсан.

Коммунист намын түүх гэдэг таван кг номыг цээжилж “үнэ 70 төг 50 мөнгө” гээд дуусгадаг тул лут цээжтэй, дандаа “коммунизм байгуулна” гэж ярьдаг байснаас “коммунист гуай” гэж нутгийнхан нь авгайлж тэр нь товчилсоор одоо хүүхэд хөгшидгүй “Ко” дарга гэдэг болсон. Харин манай сумын Ардчилсан намын дарга “Чиггүй” Чука юм. Чука 1970-аад оны үед гадаадын нэг оронд ТМС төгссөн, одоо 40 хүрсэн ч томоожоогүй эр.
Тэр хоёр уг нь нэг голынх, тун ойрхоны хамаатан гэх боловч улс төрийн хоёр эсрэг намын дарга нар болохоор хоорондоо хэзээ ч эвлэршгүй өстэй.
Чука 1990 онд Ко гуайг сум нэгдлийн дарга байхад нь Ардчилсан холбоонд элсч ирээд “Улаан коммунист цуст Дэмбэрэл огцор” гэсэн лоозон бариад ажлаас нь хуссанд Ко гуай одоо хүртэл гомдож явдгаа нуудаггүй. Ко гуай ч Чукаг хоёр дахиж эрүүлжүүлэхэд барьж өгч, нэгэнд нь аймгийн төвд 45 хоног чулуу үүрүүлж шийтгэсэн. Түүний хариу болгож Чука хотод хуралд сууж ирснээ Ко гуайн хашаанд блок тавьсан. Блок тавина гэдэг нь Чукагийн хэлснээр улс төрийн тэмцлийн хэлбэр бөгөөд үнэхээр Ко гуайн хувьд бол тохирсон олон хүн сонирхсон арга хэмжээ болсон.
Баригдаж эхлээд 10 гаруй жилийн нүүр үзэж байгаа боловч дуусалгүй хаягдсан халуун усны барилгын сууринаас нэг суурийн блокийг трактороор чирүүлж ирээд Ко гуайн хашааны үүдийг дараад тавьчихсан юм. Ко гуай арга буюу хашаанаасаа гарч чадалгүй хоёр хоноод сүүлд нь хашааныхаа хаалгыг хойд талдаа гаргаж нэг ялагдсан даа. Сумандаа бол улс төрийн онол мэддэг нь энэ хоёр. Аймаг хот руу мань хоёр намынхаа ажлаар явж ирээд ухуулгаа хийнэ. Сонсогчид тэр хоёроос улс төрийн байдал сонсч учрыг олно намууд радиогоор “Барууны, зүүний намууд гэж яриад байна та хоёр тайлбарлаад өгөөч” гэхэд Ко гуай сумын төвийн дундуур гарсан төмөр замын баруун талд байгаа нь барууны намынх, зүүн талд байгаа нь зүүний чигийн намынх гэсэн. Харин Чука намын хамгийн том дарга нь аль аймгийнх байна түүнээс хамаарна гэсэн. Баруун аймгаас удамтай даргатай бол барууны, зүүн аймгийнх бол зүүний, Улаанбаатарт төрсөн бол төвийн чиглэлийн намууд аж.
Манай сумын намуудын дарга нарын ганц хүлээлт бол сонгууль юм. Сонгууль ойртох тутам тактикаа боловсруулаад ёстой нойр нь хүрэхгүй. Тактик гэдэг нь нөгөө намынхаа хүнийг нутаг ус, ах дүүсээ мартан ёстой сүнсгүйгээр муулах арга юм. Намуудын дарга нар сонгууль зарласан өдөр ёстой нар нь гарна. Төвөөс ирсэн нэр дэвшигчийнхээ жийп машинд сууж аваад айл болгоноор орно. Тэр үедээ өөрийнхөө машинд суусан юм шиг шошийгоод их зантай явахыг нь яана. Орсон айлдаа хүндэтгэл үзүүлж, хөгшин хөвөө, хүүхэд нялхас ялгалгүй бэлэг сэлт түгээж, архи дарс гаргаж, ёстой нэг лусын хаан шиг явцгаана. Сумын дарга л 600 өрхтэй гэдэг болохоос биш үнэндээ манай голынхон баруун голынхон, боржигон, шавь, цагаачид гэсэн тавхан бүлэгт хуваагдана. Эдгээр ах дүү суусан, салсан, сууж байсан, ирдэг, очдогоо оролцуулаад нэг бүл нэг овгийн голдуу 100 шахам өрх айлууд байдаг юм. Овгийн ахлагч нар нь Ко, Хэцийн Хүрэн, Улцан Жа, Мангарынхан, Үргэн, Харынхан гээд тоймтой хэдэн өвгөчүүл, тэдний үр сад. Үнэндээ сонгуулийг намуудын дарга нар биш овгийн ахлагч маягийн дээрх өвгөчүүл шийддэг. Хөвгүүд охид, хүргэн бэрүүдээ овгийн ахлагч дуудаад “Түүнд саналаа өгөөрэй. Бусад намаас нэр дэвшсэн хүн ирэхэд “За өгөлгүй яах вэ”, гэж хэлээд өгсөн бэлгийг нь аваад байгаарай, дараа нь хөшигний ард Ко гуайнхаа үгэнд ороорой, зайлуул хөгшин юм” гэвэл тэгээд л гүйцээ. Сүүлийн сонгуулиар Чука Ко гуайн эсрэг буруу тактик боловсруулаад сүүлд нь хоёулаа хүнд байдалд орсон. Ко гуайг намын дарга хийж байсан он жилүүддээ хүний өөрийн нийлсэн 16 хүүхэдтэй, ёс суртахууны талаар доройтсон этгээд гээд холбогдож байсан авгайчуудых нь нэрийг жагсааж, бас моторт худгийн хашааг үхрийн саравч болгож улсын хөрөнгө идсэнээр сонинд гаргасан чинь бөөн хэрэг мандуулав. Ко гуайн нэрийн хүүхэд байдаг гэж бичигдсэн нэг авгай “Тэгж ярих юм бол Чука чинь өөрөө Ко даргын хүүхэд, Чукагийн ээж бид хоёр хоёулаа Ко даргатай дотно байсныг манай голынхон андахгүй” гэж зарлаад хүнд байдалд оруулав.
Ямар ч байсан өрсөлдөгч хоёр намын дарга энэ хурц асуудлыг шүүхээр шийдвэрлүүлээгүй өнгөр­сөн юм. Сумынхан маань энэ хоёр намын даргаас айхгүй ч гэсэн аягүй гэгчээр жийрхэж бас далдуур зусардана. Орон нутгийн сонгууль, сумын сонгууль өнгөрсний дараа сумын сургууль, эмнэлэг, захиргааны галч, манаачаас эхлээд захирал, их эмч, баг сумын засаг дарга гээд бүх хүмүүсийн хувь заяаг шууд л Ко гуай, Чука хоёр шийднэ. Манай суманд хамгийн ховор хүн бол гадаад хэлтэй, багшилчих хүмүүс байдаг. Ердөө л орос, англи хэлний курс төгссөн гэсэн хоёрхон багштай. Хүүхдүүдийн аз нь харихад нөгөө хоёр маань ядаж нэг гэр бүлийнх байсан. Харин одоо хоёулаа ажлаасаа хөөгдөөд явсан даа. Өнгөрсөн зун амралтаараа хотод очоод нөгөө хоёр чинь Ардчилсан намд элсээд ирчхэж. Уг нь мэдэгдэхгүй байсан юм. Нөхөр нь нэг шил юм Чукатай хувааж уусандаа халаад хэлсэн юм санж. Гэтэл Чука онгироод Ко гуайд ам алдчихжээ. Ко дор нь сумын Засаг даргад мэдүүлж, сумын Засаг дарга аймгийн Засаг даргад алтан хошуу өргөж, аймгийн засаг дарга гэж нэг молхи эр “хал” гэж тушаажээ. Тэгээд сумын Засаг дарга, сургуулийн захирал нар хоёуланг нь халаад явуулсан. Манай захирал уг нь тракторын жолооч хүн. УИХ-ын сонгуулийн үеэр сайн ажилласан гэж Ко гуай сургуулийн захирал болгосон гэдэг юм. Чука манай намын гишүүнийг халлаа гэж бөөн зарга үүсгэсэн. Харин Ко гуай эцэг эхчүүдийг цуглуулж байгаад тайлбар хийсэн. Уг тайлбар нь “Тэр багш хичээл зааж болно. Харин Америкийн империалистуудын үзэл суртлыг номловол яана. Тэгээд танай хүүхдүүд чинь хууртагдаад Америк улс руу алга болбол хэн хохирох вэ? Хэдэн малынхаа хойноос явах гар хөлийнхөө үзүүрээс салбал бид л сүйд болно” гэж “үнэн” үг хэлсэн болохоор уг зарга тэгэсхийгээд өнгөрсөн. Намын дарга хүнд хийх ажил мундахгүй. Өглөө 9.00 цаг болж ажил цугларахтай уралдаад л Ко гуай, Чука хоёр яг албатай юм шиг сумын захиргаан дээр ирнэ. Захиргааны дөрөв таван өрөөгөөр шагалзаж албаа явуулж байгаа Тамгын газрын хэдийн уур, дургүй хоёрыг зэрэг хүргэж явснаа, хот аймгаас урьд шөнө төлөөлөгч ирж хоносон байж магадгүй гэж зочид буудлаар нэг орно. Тэгэсхийгээд үдээс өмнөх ажлаа дуусгана. Харин саяхан УИХ-ын гишүүн өвс ачин ирж Ко гуайд нэг ажил нэмлээ. Гишүүний авчирсан өвс тэжээлийг хуваарилж тараах юм. Харин өвс тэжээл өгсөн айл болгондоо энэ өвс тэжээлийг эрхэм гишүүн өгч явуулсан юм. Та бүхэн дараагийн сонгуульд өвс өгсөн гишүүнийхээ төлөө саналаа өгөөрэй гэж заавал ухуулна. Бүр гарын үсгийг нь зуруулж байж олгоно. Ардчилсан намын үхэрт бол өвс өгч болохгүй. Тэртэй тэргүй эзэн нь саналаа гишүүнд өгөхгүй учраас өвсний хуваарьт оруулахгүй гэнэ. Ганц үхэртээ хорондоо энэ муу Когоос өвс царай алдахгүй юм шүү гэж Чука гүрийгээд хоосон хоцорсон. Энэ мэтээр хоёр том намын даргад маань хийх ажил мундахгүй. Хоёр дарга хэчнээн хэрэлдэж муудаж байсан ч өөр улстай яриа таарахгүй.
Тэд Америк-Иракийн дайн, Хрущев, Ким Ир Сений улс төрийн бодлогын алдаа оноо, Чечень дэх ОХУ-ын цэргүүд, ноолуурын үнийн уналт, Эрдэнэтийн зэсийн үнэ ханш, Их өрийг төлөх, төлөхгүй гээд маргааны сэдэв тун их. Сумын төвөөр хийх ажилгүй сэлгүүцэгчдэд өдрийн зугаа болно. Мань хоёр намд байгуулсан гавьяа, шагнуулсан одон, авхуулсан зургаас болж энгэр заамаа хуваалцах нь энүүхэнд.
Э.Бат-Үүл манай сумынхантай уулзалт хийгээд буцахдаа Чукаг манай партизан гэж нэрлээд сумын клуб дүүрэн хөдөлмөрчдийн цуглаан дээр Эрх чөлөөний одон гардуулсан нь Ко гуайд маш хүнд цохилт болсон.
Тэр одонгийн том шигтгээнүүдийн гялалзах нь Ко гуайн ойн хэдэн жижиг тэмдгүүдийн дэргэд үнэхээр сүртэй. Бас Чукад нэг алдартай зураг бий. Хотын нэг тохилог бааранд дундаа нэг эмэгтэй хүн суулгасан. Тэр эмэгтэйн хоёр талаас нь С.Зориг агсан манай Чука хоёр хүзүүн дээгүүр нь гараа тавьж, тамхи татаж байгаад авхуулсан зураг юм л даа. Ко гуайн хорыг хөдөлгөх санаатай тэр зургаа байн байн үзүүнэ. Ко гуай ч мөчөөгөө өгөхгүй. Хөдөө Бүрдийн амралт дээр П.Жасрай гуай ирж амрахад гэр бараа барьж хонь, айргийг нь дөхүүлж өгөхдөө авахуулсан алдарт патиар юм. Таван ханатай гэр дүүрэн хүмүүс идээ будаа, айраг архи сөгнөсөн найрлаж байгаа бололтой хүмүүсийн хоймор хүндэт суудалд П.Жасрай гишүүн, Ко дарга хоёр их л дотносон ярьж байгаа зураг байдаг. Улс төрөө гэж одон медаль, альбомны зураг нь атаархал, бахархал нь болоод зогсохгүй бүр сүүлдээ хоёр биенээ хэрэгт оруулах эд мөрийн баримт болоход тулав.
Өнгөрсөн их хурлын сонгуулиар Чукагийн С.Зориг агсантай авхуулсан зураг гэнэт алга болсон. Сонгууль болохоос гурав дөрөв хоногийн өмнө Чукаг аймгаас цагдаа ирээд бариад явчхав. Чука чинь маш том хэрэг хийсэн гэнэ. С.Зоригийн аллагад холбогдоод баригдсан. С.Зоригийг алуулсан өглөөний вагоноор хотоос ирсэн нь тогтоогджээ. Ийм яриа сумын төвөөр нэг тарав. Э.Бат-Үүл С.Зоригийг алсан гэсэн ухуулга тарсан. Чукад одон гардуулсныг бодоход ортой. Эд л нийлээд нухчихаж гэж хүн бүр л ойлгосон. Харин сонгууль өнгөрмөгц Чука холбогдолгүй гэж цагаатгасан бичигтэй аймгаас ирсэн.
Таньдаг найзууд нь “Чи С.Зоригийг алсан юм уу” гэж цаашлуулахад “Хуцаж байгаа юм шүү. Энэ муу Ко улс төр хийж байгаа юм” гэж үнэхээр дургүйцнэ. Ер нь намын дарга гэдгийг ясны гүргэр манай хоёроос өөр хүн бол халшрахаар алба. Ядаж гэр орныг нь хүртэл сумын төвийн энд тэнд буулгаж нүүлгэж суулгаад болдоггүй. Ко гуайнх уг нь сумын төвийн баруун талын гэр хороололд хашаа байшинтай овоо төвхийсэн айл байсан. Гэтэл МАХН төвийн Нагаржунайн үзэлтэй боллоо гэхээр нь сумын төвийн яг дунд төмөр замд тулгах шахуу гэрээ барьчихсан. Гэтэл өнгөрсөн жил зүүн төвийн нам боллоо гэхээр нь сумынхаа зүүн талын хогийн хонхрын наана очоод буусан даа. Одоо дахиад өөр нэг зүгийн нам болбол Ко гуайн нас, муу гэр хоёр нь олон нүүдэл даахгүй гэж жиг жуг ярина.
Манай хоёр том намын дарга нар үдээс өмнө жаал хэнхэглэж явснаа үдээс хойш гэдэс нь өлсдөг юм уу, Зинагийнх руу хөтлөлцөөд гарч өгнө.
Зина гэж арав хориод гахай тэжээсэн ганц бие олон хүүхэдтэй хүүхэн бий. Гэр орон нь заваан болохоос биш манай сумын ганц хоолтой айл гэвэл эднийх. Ко гуай, Чука хоёр намын ажлаа амжуулаад үдээс хойш эднийд ажиллана. Хийдэг ажил нь тун амархан хашаа хорооны өмхий өвс түүж бухал болгоод бухлаа түрдэг тэргээр зөөж Зинагийнд аваачна. Аваачсан өвсөө гурил хэрчиж байгаа юм шиг заазуураар хэрчээд ус давс хольж хоёр зуугийн торхонд хийж жаахан дрож нэмээд хоёр талаас нь баахан хутгаж байснаа таглаад орхино. Долоо хоногийн өмнө хийсэн даршаа ханзалж, шахаж хооллож байгаа гахайнууддаа өгнө. Бас Чука гахай алж, Ко гуай зумлаж бас хоёулаа элбэж закуск хийгээд вагон тосч зарахаар явна. Харин мань хоёрын цалин гэвэл Зина сайхан ааштай үедээ ганц нэг зуун төгрөг илүүчилнэ. Харин мань хоёр цүдийтлээ иднэ.
Улс төрийн намын ялгаанаас болж хоорондоо заазуур барилцахдаа тулсан үед нь ганц дардаг хүн нь гахайн Зина юм. Тэр хоёрыг хэрэлдээд гарахад “Турж үхэж байгаа хоёр хог чинь яах нь вэ. Хоёуланг чинь хөөгөөд явуулчина шүү. Танай муусайн намууд ямар хамаатай юм. Ходоодыг чинь тэжээх биш” гэхэд л сүнс нь зайлаад явчихна. Балт гэдэг нэг шилийн сайн хулгайч улаан, цагаан хоёр шархтай орос цэрэг олзлоод тэр хоёр нь сав л хийвэл нохой шиг хэрэлдэж буу шийдэмдээ тулдаг нэг монгол кино байдаг даа. Зина авгай яг л Балт шиг авирлаж хөөж туудаг болохоор мань хоёр шонгүй. Манай сумынхан шооч болохоороо дараа нь сумын Засаг даргыг Зинагаар тавина гэж айлгана. Хэн хэн нь зөвшөөрөхгүй ээ. Хоёулаа зэрэг л “Тэр чинь аль ч намын гишүүн биш шүү дээ” гэж үглэнэ.
Наян жилийн ойгоо хийнэ гэж хөл хөөрцөг болоод байгаа ч миний муу төрөлх сум маань улам доройтсоор. Гуравхан жилийн өмнө 87 мянган малтай байсан сум одоо 20 мянган мал тоолуулсан гэсэн. Нууц гэхдээ үнэн тоогоор бол хөдөө гадаатайгаа нийлээд 130 өрх нутгаасаа гардаггүй хоёр гурван зуугаад хүн л үлдсэн. Бусад нь аймаг хот руу нүүгээд алга болсон. Харин байшингуудаасаа олон намын дарга нар нь сонгууль хүлээнэ. Дахиад хоёр жилийн дараа гэхэд өвгөдийн шамшгар аманд үлдэж хоцорсон үүдэн шүд шиг өм цөм ойчсон байшин хашаа, сумын төвийн баруун талд Чука даргынх, зүүн талд нь Ко даргынх, дунд нь гахайн Зинагийн ресторан үлдэх байх даа. Манай сумын олон намуудын дарга, тэдний гишүүдийн мөнхийн хүлээлт бол сонгууль. Зайлуул тэд өөр өөрсдийн намынхаа буянаар ганц нэг сар ч гэсэн хоолтой явдаг юм.
Сонгууль хурдан болоосой доо.

ЭХ СУРВАЛЖ: "АРДЧИЛАЛ ТАЙМС" СОНИН