Хүний амьдралын чанар, ёс зүйн байдал нь сэтгэл хөдлөлөө удирдах чадвараас (Emotional Quotient цаашид EQ гэх) хамаарч төлөвшдөг гэсэн нотолгоо улам бүр батлагдсаар байна. Өнөөдөр манайд “EQ чухал болсон” гэж ярих нь олширч, зарим боловсролын байгууллага энэ чиглэлээр сургалт, үйл ажиллагаа эрхлэх болжээ.
1990 онд анх АНУ-ын Петр Саловей, Жон Мэйер нарын эрдэмтэд өгүүлэл бичиж, сэтгэл судлаач, сэтгүүлч Даниэл Голмэны “Emotional Intelligence” ном 1995 онд хэвлэгдсэнээс хойш бестселлер болж, 40 гаруй орны хэл дээр орчуулагдсанаар EQ-ийн талаар дэлхий нийтээрээ анхаарах суурь тавигдсан байна.
EQ-г хүн өөрийгөө танин мэдэх, идэвхжүүлэх, хянах, эрмэлзэлтэй, тууштай, бусдыг ойлгох, сонсох, хамтран ажиллах ур чадвар гэж тодорхойлжээ. Мөн “хувь хүний чадамж нь мэдлэг, чадвар, ойлголцол, эв дүй, хандлага, туршлага, сэдэл зэргийн харилцан нөлөөлөл бүхий тор шиг олон талст байдлыг агуулдаг” [Klieme,E. 2006] гэж тодорхойлсон байна.

EQ ба ХҮҮХЭД

Өнөөгийн хүүхдүүд бол эдийн засаг, технологийн хөгжлийн санамсаргүй золиос болж байгаад эцэг эхчүүд санаа зовсон ч тэдний “хүн байх-EQ” боловсролыг өөрсдөөсөө холдуулж бусдад даатган, ажлын байран дээрээ илүү их цаг өнгөрөөх нь энгийн үзэгдэл болжээ. Энэ нь хүүхдүүд найз нөхөдтэйгээ тоглож наадах, эцэг эх, ах дүүс, хамаатан садантайгаа хамт амьдрах өдөр тутмын амьдралаар уламжлагдан ирдэг хүн хоорондын харьцаа, хандлагын чадвар буюу EQ хөгжих боломжийг хязгаарласаар байна.
Эцэг эх, хүүхдүүд хоорондын харилцаа удаан хугацаанд хол, хөндий байснаар хүүхэд асар их хэмжээний сэтгэл зүйн хохирол амсдаг. Эцэг эх нь хүүхдийнхээ баяр хөөр, гуниг, тэврүүлэх гэх мэт хэрэгцээг үл тоох, сэтгэл хөдлөл, бусдыг ойлгох чадвараа харуулахгүй байвал хүүхэд нь мэдрэмжээ илэрхийлэхээс зайлсхийж эхэлдэг. Ийм байдал удаан үргэлжилсээр байвал сэтгэл хөдлөл, дотно харилцааны чадвараа үгүйсгэсээр насан туршийн хөгжил, төлөвшилд нь ил, далд шууд нөлөөлдөг.
Харвардын сэтгэл судлаач, олон талт оюун ухааны онолыг боловсруулсан Ховард Гарднер хүүхдүүдийг айлган сүрдүүлэх, эсвэл шагнал урамшуулал өгөхөөс илүү эерэг хандлага, итгэл найдвар нь дотоод талаас нь идэвхжүүлдэг учир тэднийг “хүн болж” төлөвшихөд хамгийн эрүүл, зөв арга зам гэж тодорхойлжээ. Боловсролын байгууллагууд хүүхэд бүрийн онцлог давуу тал дээр тулгуурлан, чаддаг зүйлээр нь дамжуулан оролцуулах аргаар сургалт үйл ажиллагааг тасралтгүй зохион байгуулах нь тэдний EQ хөгжих, итгэл найдвар төлөвшихөд чухал үүрэгтэй.

Өнөө үед хүн төрөлхтний түүхэнд байгаагүй хугацаагаар хүүхдүүд дэлгэц ширтэн ганцаараа цагийг өнгөрөөх болсон нь урьд үзэгдээгүй бодит байдал. Энэ цаг үеийн технологийн чадвартай хүүхдүүдийг бусад хүмүүсийн мэдрэмж, сэтгэл хөдлөл, хэрэгцээ, зовлон жаргалыг ойлгон мэдрэх чадварт суралцах боломж олгох нь маш том сорилт болж байна.
Хүүхдүүд үнэ цэнээ мэдэрч чадахгүй, сурах хүсэл эрмэлзэлгүй болох үед сургууль дээр болон хаана ч уйдаж зодолдох, ганцаардах, сэтгэл гутралд орох, ууртай, дуулгаваргүй, санаа зовомтгой, түрэмгий хэвийн бус үйлдэл хийхэд хүрдэг. Харин хүүхэд ямар нэгэн сонирхон судалсан, анхаарч санаа тавьдаг зүйлтэй болж, түүнийгээ хийхдээ аз жаргал мэдэрч байгаа үед хамгийн сайн суралцдаг. Тиймээс 2012-2016 онд Авьяас, Ном, Цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үндсэн шалтгаан нь хүүхэд бүр “Би чадна” гэсэн итгэл найдвар, үнэ цэнээ мэдэрч, суралцах чин хүсэл эрмэлзэлтэй болох нь олон асуудлын шийдэл байсан юм. Хүсэл эрмэлзэл дүүрэн шавь нараа харсан багш өдөр бүр хичээн хөгжиж, эцэг эх, олон нийт хамтран оролцож, бүтээлч боломжийг олон сургуулиуд батлаж байсан ч 2016 оноос боловсролын салбар шалгаж өөрчлөхийн донд автаад, юу чухал гэдгийг анхаарах сөхөө алга.

EQ ба ГЭР БҮЛ

Эцэг эх, үр хүүхдийн хоорондын үл анзаарагдах хэдий ч амьдралын үндэс суурь болсон тоо томшгүй нандин харилцааг анхаарч, хөгжүүлэх нь EQ болон хүн чанар, аюулгүй амьдралын баталгаа болно. Нэг удаагийн болон хэсэг хугацааны сургалтаар EQ буюу сэтгэл хөдлөлөө удирдах чадварыг хөгжүүлэхээс илүүтэй өдөр тутмын гэр бүлийн амьдрал, нийгэм, цэцэрлэг, сургуулийн соёлын орчин, харилцаа хамгийн чухал нөлөөтэй.
АНУ-ын Канзасын их сургуулийн сэтгэл судлаач С.Р.Снайдер дараах судалгааг хийжээ. Коллежийн оюутнуудаас “Хэдийгээр та B үнэлгээ авах зорилго тавьсан боловч чиний эцсийн дүнгийн 30 хувьтай тэнцэх эхний шалгалтын хариу гарахад чи D үнэлгээ авсан байв. Одоо та D үнэлгээ авснаа мэдсэнээс хойш нэг долоо хоног өнгөрсөн байна. Та юу хийх вэ?” гэж асуужээ. Өөртөө итгэх итгэлээс хамаарч ялгаатай хариултууд өгсөн байгаа юм.

• Итгэл найдвар өндөртэй оюутнууд илүү сайн хичээж, эцсийн дүнгээ өсгөх аргын талаар бодно гэж хариулжээ.
• Харин дундаж хэмжээний итгэл найдвартай оюутнууд дүнгээ нэмж болох хэд хэдэн арга замын талаар бодсон боловч тэдгээрийг хэрэгжүүлэх шийдэмгий байдал дутагдаж байв.
• Мэдээж итгэл найдвар багатай оюутнууд аль алинд нь бууж өгөн итгэл найдвараа алдсан байжээ.

С.Р.Снайдер “Итгэл найдвар өндөртэй оюутнууд өөртөө илүү том зорилго тавьдаг учир зорилгодоо хүрэхийн тулд хэрхэн хичээж ажиллахаа мэддэг. Академик амжилтын хувьд адилхан оюуны чадвартай оюутнуудыг хооронд нь харьцуулвал тэднийг ялгаж салгах зүйл нь итгэл найдвар байдаг” хэмээн тайлбарласан байна.
Орчин үеийн эрдэмтдийн олж тогтоосноор итгэл найдвар нь хүний амьдралын бүхий л цагт давуу талыг олгож, амьдралд санаанд оромгүй чухал үүрэг гүйцэтгэдэг ажээ. Мэргэжлийн утгаараа итгэл найдвар нь бүх зүйл сайнаар эргэх болно гэсэн гэрэл гэгээтэй үзэл бодлоос ч илүү зүйл юм. Снайдер үүнийг “өөртөө итгэх нь зорилгоо биелүүлэх хүсэл, урам зориг болоод арга замын аль алиныг өгөх болно” гэж нарийн тодорхойлсон байдаг. EQ өндөртэй, итгэл найдвартай байна гэдэг нь хэцүү сорилттой нүүр тулах үед дааж давшгүй гутранги хандлага, сэтгэл зовнил, гутралд бууж өгөхгүй гэсэн утгатай юм. Үнэндээ бол итгэл найдвартай хүмүүс зорилгодоо хөтлөгдөн амьдралаа жолоодож, сэтгэлийн хаттай байдаг учраас бусдыг бодвол илүү өөдрөг, сэтгэл зовинох, гутрах нь бага байдаг.

Эцэг эх нь үр хүүхдээ хайрлаж, халамжлахад суралцаж, цаг гаргахгүй бол бидний ирээдүй хаачих нь вэ?

Баавгайн Насанбаяр
Ph.D /Боловсрол судлал/